مطالعه تطبیقی حضرات خمس از دیدگاه قیصری و امام خمینی

حضرات خمس، حقیقتی جامع در عرفان اسلامی است که نخستین‌بار در مکتب ابن‌عربی به شکل مصطلح آن مطرح شد. حضرات خمس ناظر بر درجات و مقامات وجود مطلق و مراتب کلّی هستی است که جایگاه ظهورات و تجلیات حق تعالی است. قیصری و امام خمینی که هر دو متأثر از آموزه‌های مکتب ابن‌عربی هستند، تمایز آرای آشکاری با یکدیگر و با سایر عرفا در این زمینه دارند و در برخی موارد، ابداعاتی را نیز می‌توان در آن‌ها سراغ گرفت. به اعتقاد ایشان، مراتب وجود، منحصر در پنج حضرت است که عبارتند از: لاهوت، جبروت، ملکوت، ملک و انسان کامل. از میان این حضرات، لاهوت، جزء مراتب ذات است و بر مرتبة ذات و احدیت اطلاق می‌شود. سه مرتبة دیگر نیز ازجمله مراتب خارج محسوب می‌شوند. همچنین انسان کامل، جامع حضرات پیشین است و از آن تحت عنوان کون جامع یاد می‌شود. گونةرویکرد قیصری و امام خمینی به موضوعات عرفانی و ازجمله حضرات خمس، تحت تأثیر سنتی است که از آن برخاسته‌اند. بدین لحاظ، عرفان امام خمینی، رنگ و بوی عرفان شیعی دارد. تطبیق آرای قیصری و امام در مواردی نظیر مفهوم وجود، اسماء و صفات الهی، مفاتیح غیب، عماء، مراتب ذات حق، مراتب خارج، انسان کامل و نظایر آن‌ها که همگی داخل در مقولة حضرات خمس هستند، اختلافات مبنایی ایشان را در این زمینه به خوبی تبیین می‌کند. تفاوت تأملات عرفانی این دو عارف برجسته، بویژه در مسئلة حقیقت محمدیه و اضافه‌شدن حقیقت علویه در عرفان امام، جلوة بیشتری می‌یابد.